Είναι τελικά η Ελλάδα «ένας μισοτελειωμένος φραπές»; Τέσσερις απόψεις για τη δήλωση της Σάττι και το «εθνικό» μας ρόφημα

Νίκος Βατόπουλος, δημοσιογράφος – συγγραφέας

– Ποια είναι η σχέση σας με τον καφέ;

Σταθερή σχέση ζωής. Δύο καφέδες τη μέρα. Έχω ακολουθήσει όλη τη σημειολογία του καφέ στην Ελλάδα. Η πρώτη γουλιά που ήπια ήταν λαθραία όταν ήμουν μικρός, και ήταν μια γουλιά καφέ τούρκικου, όπως λέγαμε τότε, πριν περάσει η γεωπολιτική σημειολογία του καφέ στη γλώσσα της επικοινωνίας. Οι γονείς μου έπιναν αμερικάνικο, όπως λέγαμε τότε, αρχικά σε percolator, αργότερα φίλτρου, και αυτόν έμαθα. Αλλά εδώ και χρόνια πίνω εσπρέσσο. Από τον φραπέ δεν πέρασα ποτέ, αλλά ξέρω τι σημαίνει στιγμιαίος. Μπορεί και αυτός να δώσει απόλαυση της στιγμής. Η κουλτούρα του καφέ στην Ελλάδα ακολουθεί όλο το φάσμα του αστικού εκσυγχρονισμού.

Προπολεμικά, μπορούσε να βρει κανείς εσπρέσσο ή αμερικάνικο καφέ μόνο σε μερικά κεντρικά καφενεία. Στα σπίτια έπιναν τούρκικο. Αυτός ήταν ο αποκλειστικός καφές στα σπίτια, έως ότου εισήχθη ο στιγμιαίος στα μέσα και προς τα τέλη της δεκαετίας του ’50. Ήταν μια εκσυγχρονιστική κίνηση της αγοράς που προσαρμοζόταν σταθερά στα διεθνή καταναλωτικά πρότυπα. Τότε εμφανίστηκαν και τα πρώτα πριζουνίκ ή σελφ σέρβις, πρόδρομοι των σημερινών σούπερ μάρκετ. Όλα είναι αλληλένδετα, ακόμη και με την ανοικοδόμηση, την εξάπλωση της αγοράς οικιακού εξοπλισμού, τον κινηματογράφο και τη διαφήμιση.

Να, λοιπόν, πώς μια γουλιά καφέ μπορεί να έχει μια πολύ γοητευτική παραπομπή σε όλες εκείνες τις δυνάμεις που αλλάζουν μια κοινωνία.

Νίκος Βατόπουλος

– Τι είναι ο φραπές για την Ελλάδα και «είναι η Ελλάδα ένας μισοτελειωμένος φραπές»;

Ο φραπές είναι ιδεολόγημα στη συμβολική του ανάλυση. Απηχεί επίσης και την ισχυρή αφομοιωτική δύναμη του νεοελληνικού πολιτισμού και την τάση του να προσαρμόζει στην οικεία κουλτούρα τις ξένες επιρροές. Ο Νες καφέ του 1960 έγινε σταδιακά ταυτόσημος με το ελληνικό καλοκαίρι ως διάθεση απελευθέρωσης από την παράδοση, στην πρώτη φάση του. Συνδέθηκε αρχικά με τη «μοντέρνα ζωή». Σταδιακά, ίσως στη δεκαετία του 1970, ο φραπές έγινε συνώνυμο μιας ιδιάζουσας αντίληψης για την έξω καρδιά απόλαυση και συνδυαζόταν ως εικόνα λαϊκής κουλτούρας με ένα ή δύο πρωινά τσιγάρα. Η ανάδυση του φραπέ με αυτή τη σημειολογία ήταν επόμενο να συνδυαστεί με μια μορφή ελληνικότητας με όλα τα στερεότυπα της ελληνικής απόκλισης από τον ευρωπαϊκό κανόνα παρά τη γαλλική ονομασία. Δεν είναι τυχαίο ότι η τεράστια διάδοση του φραπέ μετά το 1970 συνέπλευσε χρονικά με την επικοινωνιακή μετονομασία του τούρκικου καφέ σε ελληνικό (μετά το 1974 και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο). Ο συνδυασμός της απόλαυσης του καφέ με μια μορφή ελληνικότητας σε ρυθμό ανταρσίας απέναντι στον αστικό καθωσπρεπισμό ήταν ένα πολιτισμικό φαινόμενο της Μεταπολίτευσης.

Η φράση «είναι η Ελλάδα ένας μισοτελειωμένος φραπές» με αφήνει παγερά αδιάφορο. Δεν την κατανοώ ούτε με ενδιαφέρει να την κατανοήσω.

Ο καθένας είναι ελεύθερος να εκφράζεται όπως του αρέσει. Απηχεί ωστόσο μια μοιρολατρική και ηττοπαθή, κατά τη γνώμη μου, μορφή αυτολύπησης και αδυναμίας να δει κανείς «έξω από το κουτί». Είναι μια φράση με μια δόση αυθάδειας. Ο καθένας βλέπει αυτό που θέλει και αυτό που μπορεί.