Η υποκουλτούρα και το μοτίβο της ή πώς ο ζύθος από πάθος έγινε φάση

Νέος χρόνος, ίδιες σκέψεις, ίδιοι προβληματισμοί. Όσο κι αν θέλω να μη με επηρεάζει, η κάποτε αγαπημένη μου ενασχόληση με τα του ζύθου, έχει εξελιχθεί οριακά σε εφιάλτη. Αφορμή και έμπνευση για το παρόν κείμενο υπήρξε το άρθρο του David Chapman για τις υποκουλτούρες. Ήταν σαν να διάβασε τις σκέψεις μου και να τις αποτύπωσε όσο πιο περιγραφικά γινόταν. Από την εποχή ενασχόλησης μου με τη μουσική, την πολιτική, το γήπεδο και τώρα με τη ζυθοποίηση, η υποκουλτούρα και η εξέλιξή της μέσα στα χρόνια είναι πάντα το ίδιο και ο David το ανέλυσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, σύμφωνα πάντα με την δική μου οπτική. Αποφάσισα να γράψω κάτι αντίστοιχο, προσαρμόζοντάς το στα ελληνικά δεδομένα και πιο ειδικά, σε αυτά της ελληνικής σκηνής του ζύθου.

Η υποκουλτούρα – γέννηση και θάνατος

Σύμφωνα με τον David, οι υποκουλτούρες είναι νεκρές. Οι υποκουλτούρες αποτέλεσαν την κύρια δημιουργική πολιτιστική τάση από το 1975 περίπου έως το 2000, όταν και σταμάτησαν να λειτουργούν. Γιατί όμως; Ένας από τους πολλούς λόγους είναι ότι μόλις μια υποκουλτούρα  αρχίσει να γίνεται πραγματικά ενδιαφέρουσα, κατακλύζεται από ανθρώπους που την καταστρέφουν. Και οι κατηγορίες αυτών των ανθρώπων είναι κυρίως δύο.

Η πρώτη είναι, κατά το σύγχρονο λεξιλόγιο, οι φασαίοι, αυτοί που κοινωνικά και πολιτισμικά κινούνται και δρουν αποκλειστικά εντός μιας «φάσης», δηλαδή εντός ενός συνόλου ανθρώπων που έχουν παρόμοιες συμπεριφορές, οι οποίες θεωρούνται εναλλακτικές, χωρίς ωστόσο να είναι περιθωριακές, που συχνάζουν σε συγκεκριμένα μαγαζιά, που έχουν κοινούς ενδυματολογικούς κώδικες, μουσικές προτιμήσεις κ.λπ., ασχολούμενοι σε ένα καθαρά επιφανειακό επίπεδο, χωρίς να κατανοούν πλήρως αυτό που κάνουν. Η δεύτερη είναι οι αριβίστες, άνθρωποι χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς, που θέλουν να ανέλθουν επαγγελματικά και κοινωνικά χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε μέσο.

Της υποκουλτούρας προηγείται η σκηνή. Η σκηνή είναι μια μικρή ομάδα δημιουργικών ανθρώπων που ανακαλύπτουν ένα συναρπαστικό «Νέο Κάτι», ένα μουσικό είδος, μια θρησκευτική αίρεση, μια πολιτική θεωρία, στη συγκεκριμένη περίπτωση την ενασχόληση με την οικιακή ζυθοποίηση, τη μικροζυθοποιία και ό,τι περικλείεται και περιστρέφεται γύρω από το ίσως καλύτερο ποτό στον κόσμο, τον ζύθο.

Οι δημιουργοί, εμπνεόμενοι ο ένας από τον άλλο, δημιουργούν αρχικά πράγματα και καταστάσεις προς αμοιβαία τους απόλαυση, στήνοντας βάσεις και παράγοντας θετική ενέργεια. Μια νέα σκηνή προσελκύει φανατικούς. Οι φανατικοί δε δημιουργούν, αλλά συνεισφέρουν ενέργεια (χρόνο, χρήμα, θαυμασμό, οργάνωση, ανάλυση) προς υποστήριξη των δημιουργών. Οι δημιουργοί και οι φανατικοί είναι αμφότεροι γνώστες (connoisseurs) ή και σπασίκλες (geeks). Λατρεύουν απόλυτα το «Νέο Κάτι», μαγεύονται από ό,τι έχει να κάνει με αυτό και ξοδεύουν όλο τον διαθέσιμο χρόνο τους συζητώντας για αυτό. Εάν η σκηνή είναι αρκετά «geeky» παραμένει ένα πράγμα αυστηρά για σπασίκλες, ένα εκκεντρικό χόμπι και όχι υποκουλτούρα. Εάν η σκηνή είναι αρκετά συναρπαστική και το «Νέο Κάτι» μπορεί να εκτιμηθεί χωρίς να χρειάζονται άπειρες πληροφορίες, γνώσεις και δεξιότητες προσελκύει τους φασαίους. Οι φασαίοι είναι οπαδοί, αλλά όχι μανιασμένοι όπως οι φανατικοί. Εμφανίζονται για να περάσουν καλά και σε αντάλλαγμα συνεισφέρουν το ελάχιστο δυνατό.

Οι φανατικοί καλοδέχονται τους φασαίους, στην αρχή τουλάχιστον. Είναι η μάζα των φασαίων που μετατρέπει μια σκηνή σε υποκουλτούρα. Η δημιουργία είναι πάντοτε, τουλάχιστον εν μέρει, μια πράξη γενναιοδωρίας, οι δημιουργοί θέλουν όσο γίνεται περισσότερο κόσμο να απολαμβάνει τη δημιουργία τους. Είναι επίσης θετικό για το εγώ, επιβεβαιώνει ότι το «Νέο Κάτι» είναι όντως συναρπαστικό και όχι απλά μια εμμονή του φανατικού.

Επιπλέον σε αυτό το στάδιο μπορούν να βγουν κάποια χρήματα από τους φασαίους, αρκετά ώστε ορισμένοι δημιουργοί να παρατήσουν τις κανονικές δουλειές τους και να ασχοληθούν επαγγελματικά με το «Νέο Κάτι» (οι φανατικοί συνεισφέρουν πολλά περισσότερα κατά κεφαλή από τους φασαίους, αλλά είναι τόσο λίγοι που οι δημιουργοί σπάνια μπορούν να ασχοληθούν αποκλειστικά με το «Νέο Κάτι» μόνο με την υποστήριξη των φανατικών). Οι δημιουργοί που ασχολούνται αποκλειστικά και αφοσιώνονται στη σκηνή, παράγουν περισσότερο και καλύτερο «Νέο Κάτι».

Οι φανατικοί θέλουν να μοιραστούν την εμμονή τους και οι φασαίοι αρχικά τους προσφέρουν μια αυτοεπιβεβαίωση. Ωστόσο, όσο οι φασαίοι αυξάνονται, μετατρέπονται σε πρόβλημα. Οι φανατικοί κάνουν όλη την οργανωτική δουλειά, συνήθως για λογαριασμό των δημιουργών: από γενναιοδωρία και για να απολαύσουν μια geeky «υπο-κοινωνία». Οι φασαίοι απλώς απορροφούν παθητικά τα καλά «κάτι». Ενδέχεται να χρειαστούν καθοδήγηση ώστε να συμμετέχουν. Στην καλύτερη περίπτωση μπορείς να τους ζητήσεις να συνεισφέρουν πρακτικά και οικονομικά, αλλά αναπόφευκτα θα απαντήσουν ότι αυτό είναι λάθος γιατί ο καπιταλισμός είναι κακός και επίσης μάλλον θα έχουν ξεχάσει το πορτοφόλι τους.

Επίσης οι φασαίοι νερώνουν την κουλτούρα. Το «Νέο Κάτι», παρότι ελκυστικό, είναι πολύ έντονο και παράξενο και πολύπλοκο για τα γούστα των φασαίων. Μερικοί δημιουργοί προσαρμόζονται με λιγότερο ριζοσπαστικές και φιλικότερες, απλούστερες δημιουργίες για να κερδίσουν την αποδοχή τους.

Οι φασαίοι συναναστρέφονται μεταξύ τους με «κανονικούς» τρόπους, σαν «common people» που τραγούδαγαν και οι Pulp κάποτε, πράγμα που οι φανατικοί βρίσκουν αποκρουστικό. Και ενώ οι φανατικοί θέλουν να συζητούν διαρκώς για το «Νέο Κάτι» οι φασαίοι φλυαρούν για οτιδήποτε εκτός από αυτό. Επίσης οι φασαίοι αρχίζουν να γίνονται όλο και πιο απαιτητικοί και συμπεριφέρονται στους φανατικούς σα να ήταν από πάντα εκεί, ξεπερνώντας μερικές φορές τα όρια της ανοχής και της λογικής.

Οι φανατικοί μπορεί να είναι γενναιόδωροι αλλά μπήκαν στην φάση για να υποστηρίξουν τους δημιουργούς, όχι τους φασαίους. Σε αυτό το σημείο μπορεί να τα παρατήσουν όλοι και η υποκουλτούρα καταρρέει.

Και κάπου εδώ εισβάλλουν οι αριβίστες. Σε αυτό το στάδιο η υποκουλτούρα είναι έτοιμη προς εκμετάλλευση. Οι δημιουργοί δημιουργούν πολιτιστικό κεφάλαιο: ένα ισχυρό δίκτυο σχέσεων μεταξύ των φανατικών, ένα ασθενέστερο με τους περισσότερους αριθμητικά φασαίους. Οι φασαίοι, όταν πιέζονται κατάλληλα, παράγουν ρευστό κεφάλαιο, ήτοι χρήμα. Καμία από αυτές τις ομάδες δεν έχει ιδέα πως να εκμεταλλευτεί και να διαχειριστεί αυτές τις μορφές κεφαλαίου.  Εκείνοι που ξέρουν όμως είναι οι αριβίστες που εμφανίζονται όταν η υποκουλτούρα αποκτήσει μια κρίσιμη μάζα, έτοιμη προς εκμετάλλευση. Οι αριβίστες σύντομα γίνονται φίλοι με επιλεγμένους δημιουργούς. Συμπεριφέρονται ακριβώς σαν τους δημιουργούς, μιλάνε ακριβώς σαν αυτούς, αλλά πιο ευχάριστα. Μπορεί επίσης και να δημιουργούν λίγο, με συνέπεια αλλά χωρίς έμπνευση, συνήθως αντιγράφοντας. Οι φανατικοί μπορεί να μην τους πιστεύουν απόλυτα, αλλά δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για τα σχέδια των αριβιστών.

Οι φασαίοι εξαπατώνται εντελώς. Δεν ενδιαφέρονται πολύ για τις λεπτομέρειες, πέρα από την εικόνα, και βλέπουν τους αριβίστες ως δημιουργούς. Αυτοί με την σειρά τους γίνονται οι πιο κουλ τύποι, υποσκελίζοντας τους δημιουργούς εξαπατώντας τους πάντες. Οι αριβίστες βρίσκουν επίσης τρόπο να εκμεταλλευτούν οικονομικά τους φασαίους, κάτι στο οποίο οι φανατικοί δεν ήταν ποτέ καλοί, αφού το οικονομικό όφελος δεν ήταν ποτέ προτεραιότητα σε σύγκριση με την αναγνώριση και την ιδέα του «Νέου Κάτι». Με επικοινωνιακά τεχνάσματα, επίκληση στο συναίσθημα και στις «σωστές» ιδεολογίες, ίσως και καλύτερο μάρκετινγκ, και νέο φιλικότερο για τις μάζες προϊόν, η τιμή μιας ακόμη neipa με πολύχρωμη ετικέτα δεκαπλασιάζεται και οι φασαίοι είναι διαθέσιμοι να πληρώσουν. Με ένα περίεργο τρόπο το περισσότερο χρήμα δεν καταλήγει στους δημιουργούς. Ωστόσο, περισσότεροι από αυτούς παίρνουν αρκετά ώστε να ασχοληθούν επαγγελματικά, που σημαίνει ότι υπάρχει περισσότερο προϊόν για πούλημα.

Οι αριβίστες προσλαμβάνουν επίσης μερικούς φανατικούς και εκείνοι, ενώ το μισούν, τουλάχιστον δουλεύουν αποκλειστικά για «Νέο Κάτι», το οποίο αγαπάνε ακόμα, έστω και στην πιο λάιτ εκδοχή του. Οι υπόλοιποι φανατικοί εξωθούνται προς την έξοδο ή αποχωρούν αηδιασμένοι και πληγωμένοι. Μετά από λίγα χρόνια, το κουλ εξαντλείται εν μέρει, επειδή το «Νέο Κάτι» δεν είναι πια νέο, και εν μέρει επειδή έχει αλλοιωθεί. Καθώς οι φασαίοι μειώνονται, οι αριβίστες λαφυραγωγούν ό,τι αξία απέμεινε και αποχωρούν για την επόμενη κατάκτηση, την επόμενη τάση. Πίσω τους αφήνουν μόνο ερείπια, συντετριμμένους φανατικούς που δεν καταλαβαίνουν τί συνέβη στο υπέροχο «Νέο Κάτι» και τις φανταστικές φιλίες που δημιούργησαν γύρω του. (Συχνά οι φανατικοί καταλήγουν να μισούν ο ένας τον άλλο, στην αρχή λόγω του στρες και της αναστάτωσης που δημιουργούν οι φασαίοι και αργότερα λόγω των χειριστικών τακτικών «διαίρει και βασίλευε» των αριβιστών). Πόσο αληθινό, πόσο λυπηρό…

Και τί μπορεί να γίνει;

Να μια καλή ερώτηση του φανατικού. Ο κύκλος ζωής της υποκουλτούρας είναι πρόβλημα μόνο από την οπτική του φανατικού.

Όσον αφορά τους φασαίους, αυτή η φάση προσφέρει διασκέδαση και εφήμερες κοινωνικές σχέσεις. Όσον αφορά τους αριβίστες, αυτή παρέχει εύκολα εκμεταλλεύσιμες πηγές κύρους, σεξ, εξουσίας και χρήματος.

Σε αντίθεση με τους φανατικούς, οι φασαίοι είναι συντριπτικά περισσότεροι και δεν έχουν μεγάλη συναισθηματική επένδυση στο «Νέο Κάτι», εύκολα θα μεταπηδήσουν σε κάτι άλλο καινούριο και γυαλιστερό, ενώ οι αριβίστες δεν έχουν ηθικούς ενδοιασμούς, απλώς θέλουν να ανέλθουν επαγγελματικά και κοινωνικά χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε μέσο. Συνεπώς η ερώτηση αφορά μόνο τους φανατικούς.

Σχέδιο Β

Οι φανατικοί μπορούν να αρνηθούν την είσοδο στους φασαίους. Πράγματι, οι επιτυχημένες υποκουλτούρες δημιουργούν στεγανά προκειμένου να αποθαρρύνουν τους μη ενθουσιώδεις. Την εποχή της ακμής των υποκουλτούρων, αυτοί αποκαλούνταν ποζεράδες. Ο αποκλεισμός των φασαίων κρατάει την υποκουλτούρα ασφαλή για τους φανατικούς και τους δημιουργούς, αλλά περιορίζει δραστικά τις δυνατότητές της. Συχνά υπάρχει διαμάχη μεταξύ φανατικών που θέλουν να διατηρήσουν το οικείο μικρό τους «Νέο Κάτι» ως έχει, και άλλων που θέλουν μια ευκαιρία στο μεγαλείο, για τους ίδιους, για την ομάδα ή για την εξέλιξη του «Νέου Κάτι». Σε κάθε περίπτωση τα όρια κάθε υποκουλτούρας είναι πάντοτε πορώδη και εάν το «Νέο Κάτι» είναι αρκετά κουλ, οι φασαίοι θα μπουν έτσι κι αλλιώς.

Η ιδανική αναλογία φασαίου:φανατικού είναι ίσως 6:1. Σε αυτήν την αναλογία οι φασαίοι παρέχουν περισσότερη ενέργεια από αυτή που καταναλώνουν. Μια αναλογία 10:1 καταλήγει μη διαχειρίσιμη. Είναι μια συνταγή καψίματος των φανατικών υποστηρικτών. Ιδανικά η αναλογία πρέπει να είναι υπό έλεγχο. Πιστεύω ότι λίγες υποκουλτούρες κατανοούν αυτήν την επιτακτική ανάγκη και δεν είμαι σίγουρος για το πώς θα μπορούσε να γίνει, ακόμα και αν την κατανοούσαν. Οι φασαίοι κινούνται σε κοπάδια. Συνήθως είναι είτε λίγοι, είτε γίνονται γρήγορα υπερβολικά πολλοί.

Οι αριβιστές εμφανίζονται μόνο εάν υπάρχουν αρκετοί φασαίοι προς εκμετάλλευση, συνεπώς ο αποκλεισμός (ή ο περιορισμός) του αριθμού των φασαίων είναι μια στρατηγική αποκλεισμού των αριβιστών. Ορισμένες υποκουλτούρες το καταλαβαίνουν αυτό και την εφαρμόζουν με επιτυχία.

Εναλλακτικά, θα μπορούσε κάποιος να αναγνωρίσει τους αριβίστες και να τους αποκλείσει. Οι φανατικοί μπορεί να είναι καλοί στην αναγνώριση, αλλά είναι χάλια στον αποκλεισμό. Οι φασαίοι δεν αναγνωρίζουν τους αριβίστες, και σε κάθε περίπτωση δεν τους νοιάζει. Οι φασαίοι δεν επενδύουν συναισθηματικά στην υποκουλτούρα και μπορούν απλώς να αποχωρήσουν όταν την καταστρέψουν οι αριβίστες. Όταν εμφανίζονται οι αριβίστες, οι φασαίοι είναι ήδη η πλειοψηφία της υποκουλτούρας. Οι αριβίστες χειρίζονται τους φασαίους και είναι δύσκολο για τους φανατικούς να επιβληθούν στην συντριπτική πλειοψηφία.

Σε κάθε περίπτωση, δυστυχώς, οι φανατικοί χρειάζονται αριβίστες, εάν θέλουν το «Νέο Κάτι» να είναι κάτι παραπάνω από ένα χόμπι ή μια παροδική μόδα που θα καταρρεύσει από το βάρος της επέλασης των φασαίων.

Υπερασπίζοντας την υποκουλτούρα

Ίσως ήρθε η ώρα να γίνουμε λίγο κακοί, αλλιώς, nο more mr. nice guy…

Η τάση της υποκουλτούρας εν πολλοίς τελείωσε περίπου το 2000. Υπάρχουν ακόμη υποκουλτούρες, καινούριες γεννιούνται συνεχώς, αλλά δεν έχουν πλέον την πολιτιστική και κοινωνική επίδραση που είχαν κάποτε. Το «Κλασσικό Μοντέλο» υποκουλτούρας δεν λειτουργεί πλέον. Δεν νομίζω ότι μπορεί να διασωθεί.

Oι φανατικοί πρέπει να μάθουν και να χρησιμοποιούν μερικά από τα κόλπα του αριβίστα. Τότε οι φανατικοί θα είναι σε θέση να καρπωθούν περισσότερη από την αξία που δημιουργούν (και θα γίνουν καλύτεροι στον αποκλεισμό των πραγματικών αριβιστών).

Οι αριβιστές είναι στην πραγματικότητα μηδενιστές, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τις σοβαρές υποκουλτούρες, οι οποίες είναι συνήθως αιωνιστικές, πιστεύουν δηλαδή στην διαιώνισή τους, ανεξαρτήτως περιστάσεων. Το «Νέο Κάτι» είναι πηγή νοήματος που δίνει σκοπό στα πάντα. Η αιωνιστική αφέλεια κάνει τις υποκουλτούρες πιο ευάλωτες στην εκμετάλλευση.

Μια λύση για την υπεράσπιση της υποκουλτούρας είναι να γίνει ελαφρώς κακή και λιγότερο προσιτή προς τους περαστικούς που θέλουν να μπουν σε αυτή. Λιγότερη αφέλεια και περισσότερη σκέψη για το τι θέλει κάποιος που εμφανίζεται ως φαν της φάσης. Ορισμένες φορές η υποκουλτούρα ίσως χρειαστεί να διώξει και κόσμο που είναι περισσότερο τοξικός παρά χρήσιμος.

Η υπεράσπιση της υποκουλτούρας με «λίγη κακία» απαιτεί ρεαλισμό. Εγκατάλειψη της αιωνιστικής ελπίδας και της πίστης σε φανταστικές βεβαιότητες ότι το «Νέο Κάτι» θα θριαμβεύσει ό,τι και να γίνει. Η προσπάθεια δημιουργίας όμορφων «Νέων Κάτι» και η υπεράσπιση τους από τον μηδενισμό αξίζει την προσπάθεια, ακόμη κι αν χρειαστεί να δυσαρεστήσει μερικούς, ακόμα κι αν χρειαστεί να περιορίσει τη δυναμική τους ώστε να διατηρήσει την εντιμότητα, τη δημιουργικότητα και εν τέλει και το κουλ, για αυτούς που πιστεύουν πραγματικά και κοπιάζουν για αυτά.

Στα του ελληνικού ζύθου ο καθένας μπορεί να δει τον εαυτό του σε κάποια από τις τρεις κατηγορίες. Είναι απόλυτα σίγουρο ότι κανείς δεν θα συμφωνήσει με τον χαρακτηρισμό του από τους άλλους και αυτό είναι οκ. Πολλοί θα πουν ότι δεν υπάρχουν αριβίστες και ότι όλοι έχουν αγαθές προθέσεις. Αλλά ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με αγαθές προθέσεις.  Το τελικό ζητούμενο είναι η κουλτούρα του ζύθου να μην καπελωθεί από τους αριβίστες και καταλήξει ακόμα μια μόδα που θα ξεχαστεί όταν την ξεζουμίσουν, ενώ το μόνο που θα έχει απομείνει θα είναι οι παλιοί φανατικοί που τσακώνονται μεταξύ τους για κάτι που είναι αδιάφορο σε όλους τους υπόλοιπους.

Μετά τιμής ένας ρομαντικός φανατικός και εκ φύσεως δημιουργός.