Η χρυσή ορχιδέα

Από την στιγμή που άνθισε το πρώτο υβρίδιο ορχιδέας που δημιούργησε ο άνθρωπος, για τον δυτικό κόσμο καταγεγραμμένο το 1856, έχουμε γίνει οι πιο σημαντικοί επικονιαστές τους. Σίγουρα με πιο εμπορικές διαθέσεις απ’ ότι οι μέλισσες και τα λοιπά έντομα, εντούτοις τελικά, πιστοί στην υπηρεσία των αναπαραγωγικών συμφερόντων του φυτού. Σήμερα υπάρχουν περίπου εκατό χιλιάδες εγγεγραμμένες υβριδικές ορχιδέες, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι απόγονοι απίθανων διασταυρώσεων μεταξύ απομακρυσμένων γονέων, οι οποίες θα ήταν αδιανόητες χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Όχι ότι η εν λόγω δραστηριότητα ήταν ποτέ στα σχέδια των λεπτεπίλεπτων αυτών φυτών. Στην εξέλιξη δεν υπάρχει σχέδιο, άλλωστε, μόνο τυφλή τύχη. Όμως από τη στιγμή που η εκπληκτική αυτή οικογένεια βρήκε το κλειδί της ανθρώπινης επιθυμίας, κατάφερε να ξεκλειδώσει και τις καρδιές μας. Κατέκτησε έναν ολόκληρο νέο κόσμο, τον κόσμο μας.

Δεν χρειάζεται, να είναι κανείς ο Φρόιντ για να διακρίνει κάποιο σεξουαλικό υπονοούμενο στην λάγνα εμφάνιση των περίτεχνων ανθών τους και την σχέση τους με τον άνθρωπο. Το ίδιο το όνομά τους προέρχεται από την λέξη των αντρικών γεννητικών οργάνων, δεν αναφέρεται όμως στα άνθη τους, αλλά τους βολβούς τους, που σε πολλά είδη είναι προικισμένα με αφροδισιακές ιδιότητες. Τόσο κραυγαλέα είναι η σεξουαλικότητά των ορχιδέων, ώστε έφτασε να προσβάλλει τους πουριτανούς της Βικτωριανής εποχής. Ακόμη και σήμερα, δεν είναι λίγοι αυτοί που τις θεωρούν πρόστυχες και πορνογραφικές, απεχθανόμενοι τη σαγήνη, την ομορφιά και την οπορτουνιστική φύση τους.

Πρόκειται, όμως, για ένα από τα θαύματα της φύσης. Η οικογένεια των ορχιδέων (Orchidaceae) είναι η μεγαλύτερη στο βασίλειο των φυτών, αποτελούμενη από περισσότερα από σαράντα χιλιάδες καταγεγραμμένα είδη. Πολλά από αυτά αποτελούν στολίδια της ανθοκομικής αγοράς, στην οποία πωλούνται ως καλλωπιστικά φυτά λόγω της μεγάλης ποικιλομορφίας τους όσον αφορά στο χρώμα, στο σχήμα και στο άρωμά τους. Πολλά γένη και ακόμη περισσότερα είδη, χρησιμοποιούνται εδώ και αιώνες για την προετοιμασία φυτικών θεραπειών, ειδικά στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική και την Αγιουρβέδα.

Τρία χρόνια (2008-2011) εθνοβοτανικής έρευνας στην Ζισουανμπάνα της επαρχίας Γιουνάν στην Κίνα, μου αποκάλυψαν ότι οι ορχιδέες έχουν να προσφέρουν κάτι περισσότερο από την επιδεικτική τους εμφάνιση και τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Ως στοιχεία του αυτόχθονου πολιτισμού των ορεσίβιων φυλών της περιοχής, αποτελούν επίσης ένα σπάνιο αλλά χαρακτηριστικό κομμάτι της τοπικής εθνογαστρονομίας.

Η « χρυσή ορχιδέα » Dendrobium chrysotoxum Lindl είναι το πιο γνωστό άγριο, αλλά και χρήσιμο, είδος που συναντά κανείς στα τροπικά δάση των βουνών του νότιου Γιουνάν. Ενσαρκώνοντας το ισχυρό πνεύμα της φύσης, τη ζωή, την ισορροπία και την αγάπη, το όμορφο αυτό επίφυτο διαθέτει τη σπάνια ικανότητα να επάγει την ισορροπία μεταξύ του yin και του yang. Την φυσική δυαδικότητα που αποτελεί την κατευθυντήρια φιλοσοφική αρχή της παραδοσιακής κινεζικής ιατρικής. Γι αυτό και είναι περιζήτητο είδος, με τους μίσχους του να αντιστοιχούν στο Herba Dendrobii, το περισσότερο χρησιμοποιούμενο φυτικό υλικό στην κινεζική ιατρική. Ακόμη και σήμερα, οι βλαστοί του αποξηραίνονται και μασιούνται ως αντίδοτο στον βήχα και ως ενισχυτικό του ανοσοποιητικού συστήματος.

Ένα σπάνιο «χρυσό τσάι» παρασκευάζεται από τα άνθη που συλλέγονται προσεκτικά από τα έντονα κίτρινα τσαμπιά της D. chrysotoxum Lindl. Περίπου 12-15 αποξηραμένα άνθη εκχυλίζονται σε ένα ποτήρι ζεστό νερό και στραγγίζονται τρεις φορές για να δώσουν ένα χρυσοκιτρινωπό αφέψημα με απαλή υφή και ξυλώδες άρωμα που θυμίζει άγριο μέλι. Μεγαλύτερη δόση των άνθεων αποδίδει ένα ισχυρότερο αφέψημα με πιο έντονη γεύση, ενώ τα ενυδατωμένα λουλούδια μπορούν να φαγωθούν άμεσα σε σαλάτες ή διατηρημένα σε μαρμελάδες.

Αυτό το μοναδικό τσάι προτείνουν εδώ και αιώνες τοπικοί θεραπευτές στην Ζισουανμπάνα για θεραπείες που ποικίλουν από την μείωση της αρτηριακής πίεσης, την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος και της αναπαραγωγικής ικανότητας, έως και για να προκαλέσουν ένα ήρεμο ύπνο απαλλαγμένο από τα κακά όνειρα. Ωστόσο, πρόσφατες μελέτες έχουν αποκαλύψει και μια σειρά από ευεργετικές ουσίες που υπάρχουν σε αυτό το μοναδικό είδος ορχιδέας. Κυρίως μία σειρά ειδικών πολυσακχαριτών με αντιοξειδωτικές, αντιυπεργλυκαιμικές και διεγερτικές του ανοσοποιητικού συστήματος ικανότητες.

Η υπέρμετρη συγκομιδή των άγριων πληθυσμών του φυτού λόγω της υψηλής ζήτησης, καθώς και η κακοσχεδιασμένη ανάπτυξη σε αυτό το παγκόσμιας σημασίας επίκεντρο της βιοποικιλότητας, πλέον απειλεί την ύπαρξη της D. chrysotoxum Lindl. Κάποτε σε αφθονία στο φυσικό άγριο ενδιαίτημά της, σήμερα την συναντά κανείς σε πολύ λίγα μέρη, κυρίως στις στέγες των παραδοσιακών σπιτιών των κοινοτήτων που κατοικούν μέσα στα τροπικά δάση κατά μήκος της λεκάνης του ποταμού Μεκόνγκ στη νότια Κίνα, την Ταϊλάνδη και τη Μιανμάρ.

Οι ανθρωπογενείς πιέσεις πάνω στους πληθυσμούς των άγριων ορχιδέων δεν περιορίζονται μόνο σε αυτό το είδος. Οι θλιβερές ιστορίες από ολόκληρο τον κόσμο, όπου το ανεξέλεγκτο εμπόριο για προϊόντα που συνήθως πωλούνται χύμα και στη μαύρη αγορά, έχουν φέρει στα όρια του αφανισμού πολλά είδη αυτής της εκπληκτικής οικογένειας φυτών. Κι αν για τη «Χρυσή Ορχιδέα» Dendrobium chrysotoxum Lindl, οι νέες επιστημονικές ενδείξεις και οι ισχυρισμοί υγείας για τις αντιδιαβητικές ιδιότητές της, ίσως κρατούν το κλειδί για τη διατήρηση και τη διάσωσή της, παραμένει αβέβαιο τι θα συμβεί με όλα τα υπόλοιπα πολύτιμα είδη.

Η έρευνα και ανάπτυξη σε αναδυόμενους τομείς της γαστρονομίας (και -εύχομαι- της αναμειγνυολογίας) για τη δημιουργία προϊόντων υψηλής ποιότητας με βάση τα εδώδιμα άνθη της, ήδη στοχεύει στην ανάδειξη και αξιοποίηση των οργανοληπτικών και θεραπευτικών ιδιοτήτων τους και την ενσωμάτωσή τους σε καινοτόμα γευστικά κόνσεπτ. Μία μέτρια ζήτηση από την αγορά υψηλής εστίασης θα μπορούσε να ικανοποιηθεί από αειφόρα συστήματα παραγωγής που ήδη λειτουργούν στη Νότια Κίνα, παρέχοντας κίνητρα στους τοπικούς πληθυσμούς ώστε να προστατέψουν τον πλούσιο αυτό γενετικό πόρο. Αυτά κάνουν χρήση ιστοκαλλιεργειών εντός του φυσικού περιβάλλοντός του φυτού σε ειδικά σχεδιασμένα γεωργοδασοκομικά συστήματα παραγωγής. Τέτοιου είδους σπάνια είδη μπορούν να αποτελέσουν Κιβωτούς Γεύσης, αλλά και την προμετωπίδα στρατηγικών αποκατάστασης της βιοποικιλότητας στα τροπικά δάση όλου του κόσμου.

Γι αυτό η προσοχή των επαγγελματιών της εστίασης και του μπαρ, όσον αφορά την προέλευση των πρώτων υλών για τις συνταγές τους, πρέπει να εστιάζει και στο οικολογικό, αλλά και κοινωνικό τους αποτύπωμα. Φτάνει να δούμε, αν θα μπορέσουμε να στρέψουμε το ανανεωμένο ενδιαφέρον για την κουλτούρα του μπαρ προς την προστασία των οικοσυστημάτων ή προς την καταστροφή τους. Θα μπορέσουμε, άραγε, να επιδράσουμε συνειδητά πάνω στους θησαυρούς της φύσης ή θα εξακολουθήσουμε να είμαστε σκλάβοι της επιθυμίας μας για το καινούριο, το εξωτικό, το σαγηνευτικό, χωρίς να λογαριάζουμε τίποτε άλλο;

Μπαρτέντερς του κόσμου, δικό σας!

Photos by Pavlos Georgiadis